شناسایی فلاوونوئیدها و اسیدهای چرب آزاد در تعدادی از گونه های بومادران ایران

سرده بومادران (achillea) متعلق به تیره کاسنی می باشد. بیش از 100گونه شناسایی شده این سرده به طور گسترده ای در نیمکره شمالی انتشار دارند. در ایران 19گونه از این سرده گزارش شده که 7 گونه ی آن بومی می باشند و به طورخودرو در اغلب نقاط ایران رویش دارند. این گیاهان از سالیان قبل در طب سنتی به عنوان عامل ضد التهابی در درمان درد های روماتیسمی مورد استفاده قرار می گرفته اند. مطالعات صورت گرفته بر روی این گیاه وجود ترکیباتی همچون روغن های فرار، ترپنوئیدها، اسیدهای چرب، استروئیدها و فلاوونوئیدها را نشان داده است. با توجه به پراکنش وسیع گونه های بوماداران در ایران و اهمیت دارویی ترکیبات شیمیایی آن ها، هدف عمده این پژوهش شناسایی کمی و کیفی برخی از مهمترین ترکیبات شیمیایی از جمله اسید های چرب و فلاوونوئید ها در اندام های مختلف (برگ، گل آذین، ریشه، ساقه و بذر) 26 جمعیت های از 6 گونه خودروی بومادران در ایران بوده است. برای این مطالعه تمام نمونه های گیاهی از رویشگاه های طبیعی آن ها جمع آوری شد. روغن نمونه ها با استفاده از n-هگزان استخراج شد و اجزای اسیدهای چرب آن ها بعد از صابونی سازی و متیله کردن به روش های gc-ms وgc مورد بررسی قرار گرفت. عصاره ی هیدروالکلی از اندام های برگ و گل آذین نیز تهیه شد و سنجش مقدار فنل و فلاوونوئید کل به روش طیف سنجی نوری در آن ها انجام گرفت. همچنین سنجش کمی و کیفی گلیکوزید ها وآگلیکون های فلاوونوئیدی در نمونه ها به روش های tlc، hplcو lc-ms صورت گرفت. با استفاده از نرم افزار spss و داده های حاصل از بررسی کیفی اسید های چرب و اجزای فلاوونوئیدی جمعیت های مختلف سرده بومادران، فنوگرام های مربوطه رسم شد و اهمیت تنوع این ترکیبات در کموتاکسونومی گونه های مورد مطالعه بررسی شد. مقایسه میانگین این ترکیبات و آنالیز آن ها با آزمون دانکن )05/0 p<) انجام شد. میزان روغن در اندام های مختلف گونه های مورد مقادیر متفاوتی را نشان دادند. بیشترین مقادیر روغن در بذرها با 86/32% در گونه a. vermicularis، جمعیت دماوند، گل آذین a. aucheri، جمعیت جیران با 42/7%، برگ ها در a. millefolium، جمعیت پلور با 53/6%، ساقه ها در گونه a. aucheri جمعیت جیران 50/1% و ریشه ها در a. wilhelmsii، جمعیت کهک با 1/1% وزن خشک اندام بدست آمد. اجزای اسید چرب شناسایی شده در این پژوهش شامل پالمیتیک اسید (pa)، استئاریک اسید (sa)، اولئیک اسید (oa)، لینولنیک اسید (la)، گاما-لینولنیک اسیدgla))، آلفالینولنیک اسید ala)) و استئاریدونیک اسید ((sda بودند. اجزای اسیدهای چرب در بذر (9 جمعیت)، گل آذین (13 جمعیت)، برگ (13 جمعیت)، ساقه (13 جمعیت) و ریشه (10 جمعیت) بررسی شد. oa از اسیدهای چرب غیر اشباع با یک پیوند دوگانه است. بیشترین مقدار آن در اندام های بذر و گل آذین وجود داشت. بیشترین میزان oa در بذر گونه a. aucheri با 12/27% و در گل آذین با 68/28% قرار داشت. بیشترین مقدار oa در برگ a. aucheri، جمعیت جیران با 05/10%، ساقه a. vermicularis، جمعیت میان بیشه با 87/24 و ریشه a. wilhelmsii، جمعیت الله قلی با 92/18 % اندازه گیری شد. در نمونه های مورد مطالعه، la به عنوان فراوان ترین اسیدچرب در بذرها و گل آذین ها شناخته شد. بیشترین میزان la در بذرa. millefolium ، جمعیت دیزان با 74% و در گل آذین a. millefolium ، جمعیت دیزان با 54/48% برآورد شد. بیشترین میزان la اندام های برگ، ساقه و ریشه به ترتیب 54/29% در a. aucheri، جمعیت جیران،34/27% درa. millefolium ، جمعیت پلور و 69/44% در a. millefolium، جمعیت پلور بدست آمد. بعد از la، اسیدچرب ala به عنوان فراوان ترین اسید چرب در اندام های گونه های بومادران به ویژه برگ ها و سپس گل آذین ها برآورد شدند. بیشترین مقدار ala در برگ a.tenuifolia، جمعیت تهران با 53/42%، گل آذینa. kelalensis ، جمعیت بویین زهرا با 39/16%، ساقه a. wilhelmsii، جمعیت کهک با 29/37% و ریشه a. millefolium جمعیت پلور با 04/10% بود. دو اسیدچرب ala و gla در بذرها کمتر از 7/0% بودند. بیشترین میزان gla در گل آذین a. wilhelmsii ، جمعیت کاشان با 04/7%، برگ a. wilhelmsii ، جمعیت کهک با 36/17%، ساقه a. wilhelmsii ، جمعیت الله قلی با 49/12% و ریشه a. wilhelmsii ، جمعیت الله قلی با 13/6% بدست آمد. اسیدچرب sda در سرده بومادران کمترین اسیدچرب بود. برخی از نمونه ها sda قابل توجهی داشتند، که بیشترین مقدار sda در گل آذین a.tenuifolia جمعیت تهران با 16/4%، برگ a. wilhelmsii، جمعیت الله قلی با 95/1%، ساقه a. kellalensis ، جمعیت بویین زهرا با 53/0% و ریشهa. wilhelmsii، جمعیت کهک با 56/9% مشاهده شد. sda در بذر گیاهان بومادران مشاهده نشد. در این مطالعه نسبت اسیدهای چرب6/?3? در تمام نمونه ها بدست آمد. در بذرها این نسبت کمتر از 01/0% و در گل آذین کمتر و در برگ ها بیشتر از1% برآورد شد. در ساقه ها نسبت 6/?3? ( به جز گونه a. vermicularis، جمعیت میان بیشه با 01/1% و گونه a. wilhelmsii ، جمعیت کهک با 29/1%) کمتر از یک درصد بود. در ریشه ها نسبت 6/?3? کمتر از 5/0% بود. با توجه به این داده ها در غالب موارد اسیدچرب بذرها، گل آذین، ساقه ها امگا6 و اسیدچرب برگ ها و ریشه ها امگا3 بود. اسیدچرب شاخص در اندام های بذر، گل آذین، ساقه و ریشه در اکثر موارد la بدست آمد. نوع اسیدچرب شاخص امگا در این گیاه از نوع امگا6 بود. در برگ های 6 گونه بررسی شده، اسیدچرب la و ala به عنوان اسیدهای چرب شاخص وجود داشتند. فنل کل و فلاوونوئید کل در 25 جمعیت از 6 گونه سرده بومادران بررسی شد. فنل کل گل آذین در محدوده mg gae /g dw 83/0 ±08/75 در a. kellalensis، جمعیت بویین زهرا تا mg gae/g dw 73/0 ±35/22 در a. aucheri ، جمعیت جیران اندازه گیری شد و در برگ در محدوده mg gae/g dw 96/0 ± 46/23 در a. vermicularis، جمعیت ابراهیم آباد تا mg gae/g 34/4±74/146 a. wilhelmsii، جمعیت قزوین قرار گرفت. مقدار فلاوونوئید کل در سرده بومادران در گل آذین در محدوده mg re /gdw 98/0 در a. aucheri، جمعیت جیران تا mg re /gdw 20/6 درa. wilhelmsii ، جمعیت قزوین متغیر بود. میزان فلاوونوئید کل در برگ در محدودهmg re /gdw 38/3 در a. millefolium ، جمعیت پلور تا mg re /mg dw39/9 در a. kellalensis، جمعیت حسین آباد وجود داشت. اجزای فلاوونوئیدی با استفاده از روش های tlc و hplc از 6 گونه سرده بومادران درگل آذین ها شناسایی شدند. در hplc کرماتوگرام ها ترکیبات: هیدروکسی کامفرول تری و تترا متیل، آپی ژنین، کوئرستین، لوتئولین، آپی ژنین-7-o-گلیکوزید، روتین، لوتئولین-7-o-گلیکوزید، آپی ژنین-c-دی گلیکوزید، لوتئولین-c-دی گلیکوزید، لوتئولین-7-o-دی گلیکوزید، ویسنین و کلروژنیک اسید شناسایی شدند و بیشترین میزان این ترکیبات در گل آذین بدین صورت بدست آمد: هیدروکسی تترا و تری متیل اتر کامفرول dw mg/g 07/14 درa. vermicularis، جمعیت بکراچان، آپی ژنین dw mg/g 61/0 در a. milefolium، جمعیت دیزان، کوئرستینdw mg/g 61/1 در a. milefolium، جمعیت دیزان، لوتئولین dw mg/g 61/0 در a. milefolium، جمعیت دیزان، آپی ژنین7-o- گلیکوزید با dw mg/g 58/3 در a. wilhelmsii، جمعیت دنا، روتینdw mg/g 58/3درa. wilhelmsii، جمعیت قزوین، لوتئولین-7-o-گلیکوزید dw mg/g 5/2 در a. wilhelmsii، جمعیت قزوین،آپی ژنین-c-دی گلیکوزید با dw mg/g 21/0در a. vermicularis، جمعیت بکراچان، لوتئولین-c-دی گلیکوزید dw mg/g 71/0 در a. wilhelmsii، جمعیت کاشان، لوتئولین-7-o-دی گلیکوزید dw mg/g 58/0 در a. milefolium، جمعیت مهران، ویسنین dw mg/g 51/0 در a. kellalensis، جمعیت بویین زهرا و کلروژنیک اسید dw mg/g 93/0 در a. milefolium، جمعیت دیزان. در آنالیز فلاوونوئیدهای آگلیکونی و c-گلیکوزیدی به روش هیدرولیز اسیدی ترکیبات: هیدروکسی کامفرول تری و تترا متیل، آپی ژنین، کوئرستین، لوتئولین، آپی ژنین-c-دی گلیکوزید، لوتئولین-c-دی گلیکوزید، ویسنین و کلروژنیک اسید شناسایی شد. بیشترین میزان این ترکیبات به صورت زیر مشاهده شد: هیدروکسی کامفرول تری و تترا متیل در a. wilhelmsii، جمعیت قزوین با mg/gdw03/3،آپی ژنین در a. kellalensis، جمعیت بویین زهرا با mg/g dw 5/4، کوئرستین در a. wilhelmsii، جمعیت کاشان با mg/g dw 50/1، لوتئولین در a. kellalensis، جمعیت بویین زهرا با mg/g dw 06/6، آپی ژنین-c-دی گلیکوزید در a. kellalensis، جمعیت بویین زهرا با mg/g dw 91/2، لوتئولین-c-دی گلیکوزید در a. vermicularis، جمعیت فوزیان با mg/g dw 78/0، ویسنین در a. wilhelmsii، جمعیت فارسیان با mg/g dw 01/0 و کلروژنیک اسید درa. wilhelmsii، جمعیت کهک با mg/g dw 34/0. در بررسی هایی که بر روی اجزای اسیدچرب و فلاوونوئیدها صورت گرفت، طبق فنوگرام های ساقه و گل آذین از ترکیبات اسید چرب سرده بومادران علاوه بر مقایسه بین گونه ای می توان به عنوان شاخصه ی درون گونه ای نیز استفاده کرد و مطابق با پژوهش حاضر این ترکیبات به عنوان نشانگرهای کموتاکسونومی جهت تایید رده بندی کلاسیک قابل استناد می باشند. در آنالیز pca و فنوگرام حاصل از ترکیبات فلاوونوئیدهای گلیکوزیدی و آگلیکونی و همچنین ترکیبات اسیدچرب ساقه سرده بومادران جمعیت های گونه a. kellalensis در خوشه ای جداگانه قرار گرفت. این گونه به بخشه filpendolina تعلق داشت. گونه a. millefolium که در بخشه millefolium قرار می گیرد، جمعیت های این گونه در در بررسی های ترکیبات فلاوونوئیدهای آگلیکونی و c-گلیکوزیدی در خوشه جداگانه واقع شد و بر اساس بررسی های ترکیبات فلاوونوئیدهای گلیکوزیدی جمعیت های این گونه در کنار هم قرار گرفتند. با توجه به ترکیبات گلیکوزیدی بیشتر در سطح گونه جدا شدند و آگلیکونی و c-گلیکوزیدی، جداسازی نمونه های سرده بومادران در سطح بخشه صورت گرفت. با توجه به داده های حاصل از بررسی های فنوگرام های ترکیبات اسیدچرب و فلاوونوئیدها و مقایسه آن ها با طبقه بندی کلاسیک، می توان بیان کرد که این ترکیبات در کموتاکسونومی گیاهان سرده بومادران قابل استفاده می باشد. در این پژوهش آنالیز ها بر اساس ترکیبات اسیدچرب و فلاوونوئید با طبقه بندی کلاسیک مطابقت داشت.